Б.Явуухулан Японы Хайку хэлбэрийн шүлгийн тухай

Явуухулангийн түүвэр зохиолын хоёрдугаар ботийг хөдөө гэрийн номын сангаас олоод эргүүлжээ суутал хайкугийн тухай сонирхол татсан (дээхнэ Өлзийтөгсийн “Рауль Рауль хоёр” бичлэг дотроос анх хайку гэж юу гэсэн үг юм болоо гэж бодож байлаа, сүүлд тогоруугын бичлэг дундаас хайку гэдэг үгийг бүүр түүрхэн гадарладаг болсон болохоор ихэд олзуурхасан учир ийм буюу) нэг бичлэг байхыг олзуурхан авч ирсэнээ блог дээрээ байрлуулав:

Б.Явуухулан Японы Хайку хэлбэрийн шүлгийн тухай

Дорно дахины яруу найргийн өвөрмөц нэг хэлбэр бол японы хайку билээ. Японы хайку 3 мөр 17 үет шүлэг юм. Нэг хайку гол төлөв 5-7 үгээр бүтэх бөгөөд 8 үгтэй байх нь ховор тохиолдоно. Ер нь япон яруу найрагт шүлгийн бүтэц нь мөрийн жигд хэмнэл бөгөөд толгой буюу сүүл холбох шаардлага байдаггүй. Японы шүлгийн бүтэц буюу шүлэглэх ёс, өөрийн уламжлалд түшиглэж бүүр дундад зууны эхэн үед батжин тогтжээ. Энэ нь 5 болон 7 үет мөрөөр ээлжлэн шүлэглэх ёстой байжээ. Японы зохиолын яруу найраг эхэн үедээ Танка (богино дуу) гэдэг шүлгийн хэлбэрийг боловсруулан тогтоожээ. Энэхүү танка бол 5 мөр 31 үет шүлэг бөгөөд мөрийн үеийг тодорхойлбол 5-7-5-7-7 байна. Тэгэхдээ эхний гурван мөрийн үеийн нэгж нь эхний бадгийг бүтээж дараах хоёр мөрний нэгж нь хоёр дах бадгийг бүтээдэг ажээ. Танка хэлбэрт шүлгийн энэхүү бүтэц яваандаа хайку хэлбэрийг буй болгосон ажээ.

Хайку шүлгийг үүсгэн бүтээгч нь японы сонгодог яруу найрагч Басё билээ. Басёгийн уран бүтээлд хайку жинхэнэ бодит хэлбэр, шүлэглэх ёс гуримаа олжээ. Японы яруу найргийн түүхэнд “Басёгийн сургууль” буюу өөрийн барилыг дагагч олон яруу найрагч төрүүлсэн энэ хүн 1644-1694 оны хооронд амьдарч байжээ. Басё хайку хэлбэрийн яруу найргийн мэргэжлийн багш байсан бөгөөд японы яруу найрагт хайку хэлбэрийн шүлгийг цэцэглэлтийн дээд шатанд гаргажээ. Тийм учраас Мацуо Басё гэдэг нэр бараг япон яруу найраг гэсэнтэй адил ойлгогдох болж түүний “Хуучин цөөрөм” гэдэг хайку гарсан цагаасаа эхлэн япон яруу найргийн “Үлгэр жишээ шүлэг” болжээ. Өөрөөр хэлбэл хайку шүлгийн ойлголтын загвар болсон байна. Тэр шүлгийн эх ийм юм.

Фуру икэ я

Каразу тобикому

Мизу но ото

Орчуулбал:

Хуучин цөөрөм уруу

Хөөрхий мэлхий дэвхрэхэд

Усны чимээ гарав

Хайку шүлэг анх зохиогдсон тухай хоёр янз хувилбар яриа байдаг. Басёгийн шавь Сикогийн ярьснаар бол, хаврын нэг сайхан өдөр Басёгийн бяцхан байшингийн гадаа шавь нар нь цугласан байжээ. Хаврын өдрийн нам гүм байдлаас шалтгаалж,

“Хөөрхий мэлхий дэвхрэхэд усны чимээ гарав”

Гэсэн хоёр мөр шүлэг Басёгийн сэтгэлд буужээ. Энэ шүлгийн эхний мөрийг бодож олох хэрэгтэй болжээ. Тэгээд Басёгийн шавь Кикаку хажуугаас нь:

Ямабуки цэцгэн дунд

Хөөрхий мэлхий дэвхрэхэд

Усны чимээ гарав

Гэвэл яасан юм бэ? Гэхэд Басё татгалзжээ. Учир нь Ямабуки гэдэг шар өнгөтэй зэрлэг сарнайн хурц өнгө уг шүлгийн утга санааг илэрхийлэхэд таарахгүй байлаа. Тэгээд Басё өөрөө “хуучин цөөрөм уруу“ гэсэн мөрийг бодож олсон юм гэдэг байна.

Өөр нэг хувилбар яриа нь гэвэл, нэг удаа Басё Буттё гэдэг нэгэн багш хүнтэй дэмий ярьж суужээ. ”Борооны дараа хөвдийн өнгө улам ногоон болдог” гэж Басёг хэлэхэд Буттё “Бурхан Будда хөвд хоёрын аль нь урд гарсан бэ?” гэж асуужээ. Гэтэл Басё гэнэт: Чи дуулав уу, мэлхий ус уруу дэвхэрлээ гэж хэлжээ. Энэхүү чимээнээс хайку анх үүсэж гарсан юм гэдэг байна.

Хайку шүлгийн утга санааг ойлгоход жилийн улирлын байдалтай холбож бодвол амархан ойлгогддог байна. Жишээ нь “хуучин цөөрөм” гэдэг хайку бол хаврын тухай шүлэгт холбогдох бөгөөд яагаад гэвэл “мэлхий” гэдэг нэр бол хаврын улиралд хамгийн их яригддаг “улирлын чанартай” үг юм. Япончуудын зан заншил ёсоор мэлхийн дууг хамгийн гоо сайханд тооцдог ажээ. Алтангургалдайн дуу ямар сайхан бэ, түүнтэй нэгэн адилд үзэж хаврын мэлхийн анхны дууг япончууд тэсэж ядан хүлээдэг байна. Энэ нь зуны эхэн сарын хөхөөний дууг монголчууд тэсэж ядан хүлээдэгтэй яг адил юм.

Олон зуун жилийн турш хуримтлагдсан жилийн улирлуудын билэг тэмдэг нь “улирлын үгсийн” баялаг хуримтлалыг буй болгосон учир “улирлын нэг үг” зөвхөн нэг шүлгийн дүрмийг буй болгоод дуусах бус юм. Хавар бүхэн хоорондоо адилгүй байдагчлан “улирлын нэг үг” нэг шүлгээс нөгөө шүлгэнд яг адил утгаар давтагдах нь бус нэг яруу найрагчийн бүтээлээс нөгөө яруу найрагчийн бүтээлд өөр өөр утгаар хэрэглэгддэг байна.

Тийм учраас хайкуг тайлж ойлгоход уг шүлгийг бичих болсон нөхцөл байдал дахин давтагдашгүй эгзэгтэй талыг өгүүлж байгаа юмны гаднах оршиж байгаа байдлыг анхаарах хэрэгтэй ажээ. Ямар нэгэн агшин ямар нэгэн эгзэг бол хайку шүлгийн бодит болон хийсвэр нөхцөл нь мөн. Тийм учраас хэзээ хаана яагаад ямар учраас гэсэн эргэцүүлэлгүйгээр хайкуг тайлан ойлгож болохгүй. Жишээ нь Басёгийн өөр нэг хайкуг аваад үзье.

Сизу но ко я

Инэ сурикакетэ

Цуки-о миру

Орчуулбал:

Аймшигт ядуу эр

Амуу тариа цайруулахаа болиод

Онгон сарыг ширтэв.

Гэсэн шүлэг байна. Энэ шүлгий ахуй амьдралын хөрөг нь “болив” какэру гэдэг үйл үгээр өөрчлөгдөж хүний хараа сар өөд шилжиж байна. Гэтэл сар бол түүний “уйтгар”, “ганцаардал”-ыг илэрхийлж байна. Энд яагаад болив гэж асуугаад сарыг хараад болив гэж тайлбарлан ойлгох хэрэгтэй болно. Энэ шүлэгт байгаль хүн хоёрын нэгдмэл чанарт байдлыг зөвхөн тэрхүү сарыг харах агшин буюу тэрхүү эгзгийг ашиглан гайхамшигтай илэрхийлж чаджээ.

Ийнхүү хайку бичихэд гойд чамин хэллэг гоц ондоо зүйрлэл шаардагддаггүй, харин ямар нэгэн үзэгдэл юмын нэгээхэн эгзэгтэй өчүүхэн хэсэг мөртөө тэрхүү үзэгдэл юмсынхаа хөрөг зургийг төлөөлөн гаргаж чадахуйц мөнөөхөн эгзгийг олж энгийн үгээр зурагладаг байна. Тэрхүү өчүүхэн зураглал нь үзэгдэл юмсын бүхэл бүтэн дүр зургийг нүдээр үзэж биеээр мэдрэх адил хүний сэтгэл санаанд буулгадаг ажээ. Жишээ нь, японы сонгодог яруу найрагч эмэгтэй Тиёгийн:

Өдөржин горхин дээр

Өлөн сүүдрээ барих гэж

Тэмээлзгэнэ тонголзоно

Гэсэн хайку юун тухай өгүүлнэ вэ? Энэ шүлгийг уншихад юуны өмнө тэмээлзгэний сүүдэр анхаарал татаж байна. Тэрхүү тэмээлзгэний сүүдэр хүний сэтгэл санаанд толь шиг тунгалаг горхины ус, нарлаг халуун өдөр, салхигүй бөгчим нам гүм орчны зургийг тод тусгаж байна. Тэгвэл энэ шүлэг зуны өдрийн тухай шүлэг болох бөгөөд зуны өдрийг өчүүхэн тэмээлзгэний сүүдрээр хичнээн гойд зурсан нь гайхамшигтай. Гэтэл энэ шүлэгт зуны өдрийн тухай ганц ч үг дурсаагүй нь бүүр ч гайхамшигтай байна.

Алдарт Басёгийн тэргүүн зэргийн шавь 1660-1707 оны хооронд амьдарч байсан яруу найргийн мэргэжсэн багш Кикакугийн,

Гар хоосон гуйлгачны

Гадаа өмсдөг хувцас нь

Газар тэнгэр хоёр

Гэсэн хайку, бас хайку бичих онолын талаар хэд хэдэн ном бичсэн, яруу найргийн багш Масаока Сикигийн,

Гуулин зоос жингэнэж

Гуйлгачин олсноо тоолоход

Өвлийн шөнө хүйтэн

Зэрэг японы сонгодог яруу найргийн үлгэр жишээ болсон амьдралын үнэнийг хэдхэн үгээр сэтгэл зүрхэнд шингэтэл илэрхийлсэн олон сайхан хайкуг энд жишээ татаж болох байна. Эсвэл Басёгийн шавь Рансэцүгийн:

Намрын тэргэл сар

Нарсны мөчрийг тэр чигт нь

Хөх тэнгэрт хээлэв

Эсвэл Басёгийн

Мөчир дамжин гүйж

Мөнгөн дусаал урсах нь

Хаврын бороо ажээ.

Нүцгэн мөчир дээр

Нэвсгэр хэрээ суух нь

Намрын үдэш санж

Гэсэн хайкунууд, дундад зууны сүүлч үед амьдарч байсан сонгодог зохиолч Оцуюугийн

Аяныхаа зам дээр

Агч модны навчис гээсээр

Намар цаг өнгөрөв

Ранраны:

Зөрж яваа хүний

Барьж яваа шүхэр дуугарах нь

Намрын бороо ажээ

Зэрэг байгалийн хөрөг зургийг нүдэнд харагдтал зурсан сайхан хайкунууд байна. Мөн Сехакугийн:

Тэнгэрт түгсэн од

Тэндээ яасан үзэмжтэй вэ?

Тэхдээ яасан хол вэ?

Гэдэг гүн ухаан бодлогшролын ертөнцөд уншигчийн сэтгэлийг жуулчлуулсан өдий төдий хайкуг японы сонгодог яруу найраг бүтээжээ. Энэ бүхэн хайку шүлгийн сэдэв нь хичнээн баялаг, утга санаа нь хичнээн гүн гүнзгий болохыг нотлон харуулж байна.

Одоо японы яруу найргийн эх авсан үзүүр буюу хайку шүлгийн эх үүсвэр болсон Хуучин цөөрөм гэдэг хайкугийн тухай өгүүлье. Бид энэ хайкуг японы яруу найргийн анхдагч дүрийн нь хувьд авч үзэх ёстой юм. Хуучин цөөрөм бол цаглашгүй, төгсөшгүй үргэлжлэх байгалийн билэг тэмлэг юм. Мэлхий бол байгалийн нэгэн дүр, нүүр царай болох яруу найрагчийн дотоод ертөнцийн билэг тэмдэг юм. Чимээ бол байгалийн ертөнц яруу найрагчийн ертөнц хоёрын харилцан утга санаагаа нээж харилцан бие биеэ тодорхойлж байгаа нэгдмэл чанар нь юм. Өөрөөр хэлбэл, хайкуг Басёгийн яруу найргийн ертөнцийн “үг” гэж ойлгож болно. Тэгвэл хуучин цөөрөм бол мөнх байх яруу найргийг орлож, мэлхий бол яруу найрагчийг орлож, чимээ (мэлхийг ус уруу үсрэхэд гарах) бол уг шүлэг өөрөө болж байгаа юм.

Ийм учраас хайку бол, нэг талаас яруу найргийн үндэсний уламжлалд тулгуурлан сэтгэлийн гоц хөдөлгөөн дунд утга санааг илэрхийлж байгаа тодорхой мэдрэхүйн уран зураглал юм. Нөгөө талаар хайку бол ямар нэгэн тодорхой нөхцөлөөс шалтгаалалгүйгээр хувийн далд зөн билгийн үүднээс утга санааг илэрхийлж байгаа хийсвэр билэг тэмдэгийн зураглал юм.

Төгсөв.

Жич: Хайку үгээр явцуу, утгаар өргөн зүйл бололтой. Бичиж байх үеийн миний хайку:

2007/III/8-нд гэртээ ганцаараа.

Эсвэл

Аймшигт блогчин эр

Бичлэгээ дуусгаад

ТV-ээ асаав.