e-Voting

"Цахим Монгол" хөтөлбөрийг сонсоогүй хүн гэж байхгүй байх харин уншиж үзсэн хүн бол "Сонгууль, ард нийтийн санал асуулгад цахим хэлбэрийг ашиглах /бүртгэл, санал өгөх, санал тоолох, үр дүнг тооцох гм./-2008-2012" гэсэн мөрт байдгийг анзаарсан байх. Энэ хөтөлбөр яаж хэрэгждэг, төлөвлөгөөг хэрхэн хянадаг энэ тэрийг бол мэдэхгүй л дээ. Эрх биш засгийн газраас гаргасан болохоор юм хийх байх гэж найджийна. Тэгээд монголд электрон сонгууль явуулахаар болбол software, hardware, master plan (юм л болгон master plan гээд байдаг болохоор дууриав) энэ тэр гээд олон юм яригдаж эхлэх байх л даа. Ямар ч байсан эсэргүүцэл энэ тэр хүчтэй өрнөх нь гайгүй болуу гэж прогнозлож байна. Яагаад гэвэл манайхан чинь одоо байгаа систем, тогтолцооноосоо ер нь залхаад ч гэхийнмуу ер нь л эвгүй хараад байдаг бололтой. Тэгэж бодохоор аятайхан боломж бүрдцэн ч юм шиг. Гэхдээ манайхан чинь найдваргүй хүмүүс болохоор санал энэ тэр нь мөнгөтэй, эрх мэдэлтэйд нь тоологддог энэ тэр болчуул одоо Robin Williams-н тоглосон "Man of the Year" кинон дээр гардаг шиг юм болуул яана. Кинонд нэг алиа нөхөр алиалж нэрээ дэвшүүлсэн чинь сонгуулийн төхөөрөмж буруу ажиллаад алиа ерөнхийлөгчтэй болчихдоггүй юу. Инээдтэй ч гэсэн байж болох л асуудлыг кинонд гаргасан байна лээ. eVoting нь уг нь олон оронд ашиглагдаж байгаа. Зарим газар хүчтэй эсэргүүцэлд өртөөд төсөл нь нурсан тохиолдол ч байдаг юм билээ. Бүрэн automation гэдэг утгаараа DRE (direct recording electronic) төхөөрөмж ашигласан сонгууль, интернет ашигласан сонгууль гэж хуваагаад байгаа. Эхнийх нь бараг л touchscreen "computer". Үйлдлийн системтэй, програмтай, санал хадгалах төхөөрөмжтэй, хэвлэгчтэй, чихэвчтэй (хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд) гээл. Манайд хоёуланг нь нэвтрүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа гэж сонссон. Интернетийг мэдээж гадаадад суугаа, амьдраа, сураа хүмүүст зориулж байгаа. Бүр гадаадад байгаа монголчуудаа бүртгэнэ гээд нэг сайт гадаад харилцааны яамнаас гаргасан байсан. Ажилладаг эсэхийг нь мэдэхгүй байна. Нээх найдахгүй байгаа ч хэрэгжээд эхэлбэл сайхан л байна. Харин хууль бус ажиллагсадаа яах юм бол доо, эрх биш бүртгээд барьж өгөөд байхгүй байлгүй. Дөнгөж сая гаран хүн санал өгдөг (Бразил 109 сая хүний саналыг 350 мянган төхөөрөмж ашиглаж явуулаад байна цаана чинь), 4 жил хугацаатай 2 жил дараалж болдог сонгуулийг яая даа гэтэл нь зохион байгуулаад явахад хэдий хэр хугацаа шаардлагатай бол? Бусад улсууд олон жил тестлэдэг юм билээ. Гол нь програм хангамжаа opensource байхаар сонгож хийгээд олон нийтэд ил тод байлгавал дээр юм болуу. (Австрали linux дээр явуулж үзсэн) Олон мундаг програмистууд байна, ямар нягтлан бодох бүртгэлийн програм биш арай гаднаас авна гэхгүй байлгүй. e-Voting явуулахад хамгийн гол зүйл бол ID карт. Монголд national id card нэвтрүүлнэ гэж сүүлийн үед их яригдаж байгаа. Энэ хэрэгжвэл цахим сонгууль явуулах бүр л хялбар болно доо. Солонгосын иргэд цахим иргэний үнэмлэхээрээ цахим сонгуулиа өгөхөд нэг хүн ердөө 25 сек зарцуулсан гэсэн. 12000 орчим хүний саналын үр дүн 5 минутад л самбарт гараад ирнэ. Солонгос бол Монголтой харьцуулашгүй л дээ. Ядаж л хөдөөний хүмүүс маань хүлээж авахад хугацаа хэрэгтэй болох байх. Тиймээс эхний ээлжинд хотдоо явуулах сонгуулийн системээ өөрчлөхын тулд eVoting-н янз бүрийн (eml, cryptograpgy, encryption etc) судалгааг өөрсдөө хийх хэрэгтэй болуу. Гадаадын бүх юмыг оруулаад ирвэл улсын маань сонгууль гадныханаас хамааралтай болчих гээд хэцүүдэнэ. Америкийн DRE нийлүүлэгч хамгийн том хоёр компанийг ах дүү хоёр эзэмшдэг гэсэн. Тэгэхээр нэг улсын е-сонгуулийн системийн төхөөрөмжийн 80 хувь нь нэгэн гэр бүлээс хамааралтай болцон гээд баахан л шүүмжлэлд өртдөг шиг юм болуул бас л хэцүү. Интернет системийн хамгийн сул тал нь hacker-дуулах. Олон газар үүнтэй тэмцээл байгаан байна лээ. Манайхан ч гэсэн тэмцэлдээ бэлтгэх хэрэгтэй байх. Mr. болон Mrs.Hacker-уудаас хамгаалах баг энэ тэр гаргадийнмуу яадийн. Харин DRE-гийн хувьд сүлжээнд холбохгүйгээр аваад санал хадгалсан төхөөрөмжөө зөөвөрлөчих учраас гайгүй. Энэ мэт олон л асуудалтай тулгарах байх даа. Тэр болгоныг амжилттай даваад 2012 оны сонгуулийг (2008 он арай л санаанд багтахгүй байна) электрон байдлаар авна гэдэгт найдаж байна.

"eGovernance=eGovernment+eDemocracy"