Үг хэл яриа - Др. С.Молор-Эрдэнэ

Амралтын өдрүүдээр жоохон новшоо эмхлэх цэгцлэх ажил хийгээд... Тэгсэн нэг сонирхолтой артикл дээр үед хэвлээд авчихсан байсан нь гарч ирэхээр нь блог дээрээ оруулмаар санагдаад, тачигнатал нь шивчихлээ... Зохиогч нь Др. С.Молор-Эрдэнэ гэсэн байна. Тараах учиргүй зүйл биш шиг санагдаад зөвшөөрөл авалгүй блог дээрээ оруулчихлаа, олон хүнд мэдлэг болох тул нүглээсээ буян нь давах байх гээд бөх зүрх гаргав, өршөөнө байх гэж тунчиг найдаж байна...

Эхлэл
Хэлснийг болон ярьсныг ойлгох нь үнэхээрийн байгаа байдлыг ойлгоход шийдвэрлэх үүрэгтэй. Тодорхойлж хэлсэнийг болон түүнийг сэтгэлдээ төсөөлж байгаа хоёрын хооронд үнэндээ бодож ухаарах гол асуудал гарч ирдэг. Аливаа биетийг гаднах байдлаар нь дүрслэн үгчилж хэлэх шаардлагатай болдог. Хэрвээ тэр биет урьд өмнө үзэгдээгүй байх юм уу эсвэл бусад биеттэй адил төсөөтэй биш бол түүнийг тодорхойлж хэлэхийн аргагүй. Ийм үед нэг бол шинэ үг бий болгож оноож нэрлэх эсвэл байгаа төсөөтэй үгээр ерөнхийлөн нэрлэж давтдаг. Бид бодолдоо болсон явдлыг хийсвэрээр төсөөлж мөн тодорхой нэг дүрмэнд захирагдахгүйгээр үйл явдлын хоорондын төсөө холбоогий нь бодоод хэлснийг ойлгохыг үргэлж хичээдэг. Хэл яриа болон логик нь хэрэг дээрээ аль болох хэмнэж өөрөөр хэлбэл экономчилж бодсон зарчмууд юм. Хэл яриагаар илэрхийлэх нь аль болох олон зүйлийг хамааруулан ерөнхийлсөн хэлбэрийг агуулах зорилготой байх жишээтэй.
Хийсвэр сэтгэх нь нэг ёсондоо аналогдож төсөөлүүлж байгаа хэрэг. Үг болгоны утга нь юмсын төсөөтэй байдлыг ажиглаж нэр өгснөөр үүссэн байдаг. Ерөнхийлсөнөөрөө бид юмсыг тодорхой бүтцэнд хамааруулж журманд оруулдаг. Танихгүй зүйлсийг тодорхойлохдоо заавал таньдаг зүйл дээрээ тусган ойлгодог. Болсон явдлыг аль энгийнээр дүрслэж нэгдмэл болгохын тулд давтагдаж байдаг үйл явдлуудад адилхан нэр өгдөг. Журамлаж байна гэдэг нь төсөөтэй зүйлийг төсөөтэй зүйлс рүү нь хамруулж байгааг хэлнэ. Тэгэхээр хийсвэрлэнэ гэдэг нь журамлах зарчим юм. Бүх л бодож байгаа зүйлс маань үгээр илэрхийлсэн нэрнүүдийн холбоосууд. Таван хошуу мал бол хөхтөн амьтад. Энэ өгүүлбэр дах бол гэдэг нь математикийн тэнцүү гэсэнтэй адилхан. Хэдийгээр тэдгээр нь хоорондоо ижил биш янз бүр ч гэсэн бид төсөөтэй гэдгээр нь ердөө л таван төрлийн гэж нэг л нэрлэгээгээр бүгдийг нь нэрлэдэг.
Категорчилж өөрөөр хэлбэл зэрэглэж ойлгохын тулд бид хэлбэрийг нь ямар формтойг ажигладаг. Энэ нь зүгээр ажиглаж мэдэрсэн болохоос биш жинхэнэ бидний дотоод мэдрэмжтэй огт хамаагүй. Бидний төсөөлөл хэзээ чжинхэнэ эд зүйл дээр тусдаггүй. Төсөөлөл болгон маань заавал нэг дамжлагаар буюу мэдэрсэний дараа бий болдог. Ямар нэг нууц үйл явдлыг мэдэрч үгээр илэрхийлэхийг хийсвэрлэх гэнэ. Хийсвэрлэсэнээрээ бид яг тодорхойлж чадахгүй гол зүйлийг орхидог. Зөвхөн хэрэгтэй гэсэн ялгарах шинжүүдийг онцлодог байх юм. Категорчилж ойлгох нь бидний ойлгох хэлбэр ба төсөөллийн туслах хэлбэр бөгөөд үнэхээрийн байдлыг тооцоолж чадах ухаан хөнгөвчилдөг. Бодож ярихдаа хүмүүс мэдэрсэнээ бодит зүйл болгодог ба өөрөөр хэлбэл ойлгомжтой болтол нь ерөнхийлдөг.

1. Үгийг хэрэглэх
Олон зүйлийг нэг үгээр дамжуулж цаа нь илэрхийлэхийн тулд заавал ерөнхийлж хэлэх шаардлага гардаг. Хэн тодорхойлолт хэрэглэх шаардлагатай болно тэр хүн аль болох зүйлсийн тухайн үеийн адил байдлаар нь нэгэн хэлбэрт оруулан хэзээ ч эргэн санаж хэрэглэхэд бэлэн болгодог. Аливаа нэг хүлээн авсан мэдэрсэн зүйлээ бид ийм байдаг юм байна гээд нэг хэлбэрийн ойролцоо мэдрэмжүүдтэйгээ хамтатган ерөнхий болгож толгойдоо хураан хадгалдаг. Хийсвэрлэнэ гэдэг нь яг болсон зүйлийг ерөнхийдөө нэг болсон гэдгээр даран хучдаг. Бидний хийсвэрлэж байгаа болгон аль нэг зүйлсийг хасаад бодож байгаатай заримдаа адил. Хэл яриагаар бид зүйлсийн шинж бүтцийг илэрхийлэх биш харин зөвхөн нэрлэсэн нэрнүүдийн цуглуулагуудыг л хэлдэг. Хүний ухаан ч гэсэн зүйлсийг хэлбэр дүрсээр нь ялган үгээр гаргадаг.
Бид зүйлийг тийм ийм гэж тодорхойлохдоо толгойдоо байгаа тухайн бодлоороо л илэрхийлдэг. Хүлээж авсан шинэ зүйл болгон эхлээд замбараагүй байснаа дараа нь эмх журамтай болж тэгснээрээ нэг тодорхой дүр дураг толгойд тусдаг. Ойлгогдохгүй тодорхойгүй байсан зүйлийг тооцоолж эхэлдэг. Бид тодорхой дүрсэлж чадахгүй байна гэдэг нь эмх журамгүй бодож байна гэсэн үг. Байгалийг бид аль болох эмх журамтай ойлгохыг хичээдэг тэгсэнээрээ бид цааш амьдрах чадвартай болдог. Бид эмх журамтай бодож байна гэдэг альва зүйлийг зэрэглэж байна гэсэн ойлголт. Журамласанаараа үг тэмдэгүүдийн дараалалыг тогтоодог. Хэллэг, мөн цаашлаад тодорхойлолт зэрэг нь бид ертөнцийг тооцоолон дүрсэлж байна гэсэн үг. Энэ нь хялбар юм. Бүхий л ажигласан зүйлсээ бид хамруулан оюун ухаандаа хураадаг. Ингээд бид хэрэгтэй таарах үгнүүдээ сонгон өгүүлж үнэхээр болсон байдлыг орлуулдаг. Ингэж болоод байгаа нь үнэндээ таатай хэрэг юм. Үгнүүд нь үнэндээ сэтгэлийн хөдлөлийг даран барьж нэгэн зохион байгуулалтанд оруулдаг. Үгээр илэрхийлэхийн тулд үргэлжилэн өнгөрч байгаа үнэхээрийн үйл явдлыг хазаарлаж хадгалан хуримталдаг. Яагаад альваа хэл хэзээд хэрэглэгдэж болдог вэ гэ гэхлээр хэл бол ерөөсөө одоо цагаас ямар ч хамааралгүй хадгалагдаж ирсэн зүйл. Энэ бол цагаан толгойн үсэгнүүдийг хэрхэн холбож үг хийдэг нууц гэмээр. Ихэнхдээ бид хэл яриагаараа аливаа тусгасан зүйлээ хувилан өгүүлдэг. Мэдэж авсан мэдлэг гэдэг барьцтай хэзээд байж л байна. Бодож сэтгэх нь шугаман хэлбэрээр явагддаг ба харин үнэхээрийн болж байгаа үйл явдал бол үгүй юм. Бид зохиомлоор нэгтгэн хэлж байгаа нь үнэхээр л үнэн байдлаас холдож л байна гэсэн санаа.
Бид олон үйл явдлыг нэг өгүүлбэр болгож нэг бүтэн өгүүлбэрийг ганцхан үгээр илэрхийлж товчилдог. Жишээлбэл гараараа нэхмэлийн хийж байгаа хүнийг бид юм нэхэж байна гээд л хэлчихдэг. Нэхэх үед хөдөлж байгаа хуруунуудын нарийн төвөгтэй хөдөлгөөнүүдийг өгүүлэхэд төвөгтэй учир бид нэхмэл гэж хэлээд болчихдог. Үгчилж байна гэдгээрээ хүмүүс тэгээд л тэгчихдэг юм эсвэл ингээд л гэж хуруугаа хөдөлгөөд л товчлон илэрхийлчихдэг. Хорвоогийн бүх л зүйлс бараг л идэйнүүд гэсэн ойлголт. Жишээ нь цагаан өнгө эсвэл цагаан хун. Харин тэдгээр нь энгийн эсвэл иж бүрэн комплекс байж болно. Жишээ нь хун гэж хэлбэл цагаан өнгө, урт хүзүү, зөөлөн өд гэх мэтчилэн олон зүйл санаанд бууна. Мод гэхэд л хатуу, хөрөөдөх, шатаах гэх мэтчилэн ойлголтууд залган ой тойнд буух жишээтэй.

2. Оноосон нэр үг ба утга
Үгнүүд гэдэг нь нэг ёсондоо бүхэл бүтэн онол гэсэн үг бөгөөд төвөгтэй олон шинж чанаруудыг хамтатган бүтдэг. Өгүүлбэр гэхээрээ тэр л олон нэрнүүдийн цуглуулга юм. Үг болгоны цаана тэгэхээр онолууд оршиж байдаг ба бидний хэл яриа гэдэг нь баахан л онол байх нь. Тэгвэл хүсэл, мөрөөдөл,, сэтгэл, санах, фантаазлах зэрэг нь зүгээр л нэрлэгээнүүд. Магадгүй бил цаашаагаа хүсэл мөрөөдлийн онол эсвэл сэтгэлийн онол гээд л ярьж болох юм.
Аливаа хүн ард хүүхэд цагаасаа эхлэн хэлийг практикт хэрэглэн сурдаг. Ө.х хэлийг сурдаггүй харин хэлийг хэрхэн хэрэглэж байгааг суралцдаг. Хэл яриа нь бараа бүтээгдэхүүн л гэсэн ойлголт юм. Бид хэлж ярихдаа өөрөө боловсруулаад өөрө хэрэглэдэг. Хүнтэй би ярьж байна гэдэг нь би тэр хүнтэй үгнүүдээ харилцан солилцож байна гэсэн ойлголт. Өдөр тутмын яриандаа хүмүүс нэг л зүйлийн тухай голдуу ярьдаг ба тэр нь үнэндээ хоорондоо бас ч үгүй нилээд ялгаатай зүйлс байдаг. Тийм ч учраас олон зүйлийг буруу ойлгосон байх талтай. Нэг үгээр хэлбэл буруу ярьж зөв ойлгодог гэмээр.
Тэгэхээр оноосон нэр хамгийн чухал байх нь. Жишээлбэл монгол хэлэн дах оготно, онгоц гэсэн хоёр үгнүүд нь толгой холбогдосн боловч шал өөр утгатай үгнүүд. Гэтэл онгоц гэдэг үгний утга бас л олон янз байдаг. Тэжээлийн онгоц гэвэл нэг том савыг хэлдэг. Нисдэг онгоц гэвэл магадгүй Бойнг онгоцыг хэлж байгаа ч юм билүү. Ингээд бидний хэл оновчтой ганцхан үгээр тус тусад нь өөр үгээр оноож нэрлээгүй байдаг нь хурдан ойлголцоход хүндрэлтэй юм. Олон зүйлийг ганц үгээр оноогоод нэрлэсэн байдаг болохоор тайлбарлах шаардлага үргэлж гарч хэл яриа улам төвөгтэй болдог.
Бидний хэл яриа явсаар байгаад тайлбарын тайлбар болж улам л хүнрэл үүсгэдэг. Анх л гадаад хэлнээс орчуулга хийж шинэ нэр өгч зохиож байсан хэлний мэргэжилтэнүүд оновчтой нэг л шинэ нэр өгчихсөн бол магадгүй өнөөдөр ингэж төвөгтэй хүндрэл учрахгүй байж болох л талтай. Үүний үр дагавар бол миний зөв, чиний зөв гэсэн хувийн хэл яриатай болж эхэлсэнээрээ эцэс төгсгөлгүй маргаан бий болдог. Хэл яриа маань харилцан ойлголцох хэрэгсэл биш бүр харин хэрүүл маргааны хэрэгсэл болон хувирдаг нь үнэндээ харамсалтай.
Аливаа асуудлын цаана төсөөлөн хийсвэрлэх шаардлага гардаг. Хоёр хүн хоорондоо адил үг өгүүлбэрүүд хэрэглээд харилцан хэлэлцээд байгаа хэдий ч хэрэг дээрээ андуурах буюу буруу ойлгох зэрэг нь тус тусдаа цаанаа өөр утга санааг агуулчихсан байдагтай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл бид бодож өгүүлбэр зохиохдоо ард нь нэг хүсэлтэй байдаг. Тэгэхээр үг өгүүлбэр гэдэг бол хэлбэр юм. Харин утга санаа гэдэг бол шал өөр хэрэг.
Үгийг өгүүлбэрээс тусад нь бас ялгаж үзэх нь маш чухал. Ганцхан үг бол бараг юуг ч хэлэхгүй. Аливаа зүйлийг тодорхойлсон өгүүлбэрийн хэлбэр дүрс нь гол биш утга санаа хамгийн гол нь. Бид хэл яриаг ойлгочихлоо тодорхой ойлгомжтой байлаа гэснээрээ зүйлсийг хамгийн ойрын мэдээжийн ойлголтоор ойлгохыг хичээдэг. Ингэж бид зүйлсийн цаад утгыг ойлгож танин мэдэх гүн ухааны сэтгэцээ хорьдог нэг аюул байдаг.
Бид хэл яриандаа болгоомжтой шүүмжтэй хандахгүй байснаараа байхгүй юманд нэр өгөх тэгсэнээрээ байхгүй юмыг бий болчихсон юм мэтээр ойлгодог. Тэр ч байтугай зүгээр нэг үгэнд бүр харин бүрэн итгэх ч явдал тохиолдоно. Үг болон бодит үнэхээрийн байдал хоёрын хоорондын ялгааг тухайн тэр нөхцөл байдалтай нь холбож үзэх заавал хэрэгтэй.
Зарим үгнүүд их үйлчлэлтэй байдаг явдал бол бидний өөрсдийн сонирхолтой ч бас холбоотой. Үгнүүдийн жинхэнэ утга санаа нь үзэл санаа болон түүний үнэ цэнэд оршино. Үгнүүд гэдэг бидний мэдэрч сэтгэлдээ тээж явдаг бодлоо эргэн санахыг хэлдэг. Мод гэдэг зөвхөн нэг үг юм. Энэ үг ургах ч үгүй, үнэртэх ч үгүй. Харин үнэхээрийн байгал дээрх нэг бүрчлэн моднууд болох матери бол ургаж байгаа өөрийн гэсэн үнэртэй лбайгаа.
Эд юмс үйл явц болгоны утга агуулга нь бидэнтэй ямар нэг холбоотой байдаг ба цаанаа бидний сонирхолыг агуулсан байх жишээтэй. Бид өөртөө эсвэл бусдад ярьж хэлж байхдаа оюун ухамсарынхаа төвд бодож мэдэрч бас хүсэж байдаг. Тэгэхээр бид ямар үгийг сонгож түүнийг яаж хэрэглэж байна вэ гэдэгнь ухаан сэтгэлтэй холбоотойгоор үүсдэг.

Энэ хүний Логикийн тухай бас нэг сонирхолтой бичлэг байгаа, зав зай гараад бас ямар нэг гомдол ирэхгүй бол блог дээрээ оруулнаа.